Yıllarca süren savaş, ekonomik ambargolar, tahrip olan su ve elektrik altyapıları, okullar, hastaneler, yollar…
2011 yılındaki iş savaşın akabinde milyonlarca Suriyeli ülkesini terk ettiğinden beri, bilinen Suriye’den geriye çok az şey kaldı.
Yıllardır Türkiye’de yaşayan Suriyeliler, 61 yıllık Baas idaresinin yıkılmasını büyük bir coşkuyla karşıladı.
Sokaklar, birinci fırsatta ülkesine döneceğini söyleyen pek çok Suriyelinin kutlamalarıyla dolup taştı.
Toplumun kıymetli bir kısmı, Suriyelilerin artık konutuna dönmesi gerektiğini düşünüyor.
Peki, yaklaşık 3 milyon Suriyelinin yakın vakitte ülkesine dönmesi ne kadar mümkün?
Uzmanlara nazaran geri dönüşler için şimdi erken.
Prof. Dr. Murat Erdoğan, toplumdaki bu beklentinin “çok riskli” olabileceğini pahalandırıyor:
“Bir hareketlilik yaşanacak fakat herkesin beklediği üzere, milyonlarca insanın bir anda çekip gitmesini beklemiyorum.”
“Bir müddet sonra bu beklenti gerçekleşmezse – ki bunun da sonlu gerçekleşeceğini düşünüyorum – o vakit yeni bir gerginlik ortamı ortaya çıkabilir.”
İltica ve Göç Araştırmaları Merkezi Başkanı Metin Çorabatır ise en güzel ihtimalle bir yıl içinde, gerekli hazırlıklar sağlandığı takdirde, “kademeli dönüş” gerçekleşeceğini öngörüyor:
“Suriye’de şimdi hem güvenlik hem de günlük hayatı idame ettirmek açısından birtakım riskler var. Milletlerarası kabul görmüş bir hükümetin Şam’da işbaşı yapması lazım. Geri dönüşlerin inançlı, istekli ve onurlu olması lazım.”
On iki yıldır Hatay’da yaşayan kimya mühendisi İbrahim de tüm risklere karşın, en kısa vakitte dönmeyi planlayanlardan.
İbrahim, birinci evvel tek başına gidip Halep’teki konutlarını hazır edeceğini, akabinde tüm ailesini yanına alacağını söylüyor:
“Suriye’de pek çok bölgede hala su yok, elektrik günün belirli saatlerinde geliyor. Daha ülkeyi kimin, nasıl yöneteceği bile muhakkak değil lakin Suriye’yi ayağa kaldırmak için dönmemiz gerekiyor.”
Suriye’de her şeye sıfırdan başlayacaklarını söyleyen İbrahim, geriye hiçbir şeyi kalmamış çok fazla Suriyeli olduğunu anlatıyor:
“Bazı bölgelerde mesken, okul kalmadı; elektrik ve su bile olmayan köyler var. Dönecek hiçbir şeyi kalmamış çok fazla insan var. Halep üzere büyükşehirler bile berbat durumda.”
“Ama bu ülke 13 yıllık bir savaştan çıktı ve her şeyin bizim için hazır olmasını bekleyemeyiz. Suriye halkı olarak, yavaş yavaş her şeyi tekrar yapmaya çalışacağız.”
‘İlk olarak siyasi istikrarı görmemiz lazım’
9 Aralık’taki kabine toplantısı akabinde konuşan Cumhurbaşkanı Erdoğan, Suriye istikrara kavuştukça “gönüllü, inançlı, onurlu ve düzenli” geri dönüşlerin artacağını söyleyerek, yığılmaları önlemek için Yayladağı Hudut Kapısı’nın da açıldığını söyledi.
Dışişleri Bakanı Hakan Fidan da “Suriyelilerin inançlı ve istekli geri dönüşlerinin sağlanması için elimizden geleni yapacağız” diye konuştu.
Uzmanlara nazaran, Suriye’ye kitlesel bir geri dönüşü konuşabilmek için, yeni Suriye idaresinin nasıl bir idare anlayışı izleyeceğinin netleşmesi gerekiyor.
Ortada şimdi bir hükümet olmadığını söyleyen Çorabatır, “Güvenlik bütün ülkede sağlandı mı? Esad’ı deviren kümeler çok çeşitli ve ortalarında çatışmalar olabilir. Birinci olarak siyasi istikrarı görmemiz lazım” diyor.
Çorabatır, Esad idaresinden kaçanların bilhassa 2011-2012 ve 2013 yıllarında Türkiye’ye geldiğini, sonrasında insanların daha çok siyasi istikrarsızlık ve IŞİD üzere örgütlerden kaçtığını hatırlatıyor:
“İktidara gelen kümelerin nasıl davranacağı konusu kısa vakitte anlaşılamaz ve Suriyeliler doğal olarak bunu görmeyi bekleyecekler.”
“Orada nasıl bir rejim oluşturulacak? Gelen grup ‘cihatçı değiliz, çeşitliliğe müsaade vereceğiz’ diyor fakat bunun gerçek olup olmadığını anlamak için vakte gereksinim var.”
Suriyeli İbrahim ise yeni idarenin her şartta eskisinden daha güzel olacağına inanıyor:
“Kim gelirse gelsin, Esad’tan daha güzel olacak. Şayet biz dönmezsek, seçime kim gidecek, ülkenin nasıl yönetileceğine kim karar verecek?”
“Yıllar sonra yine her şeye sıfırdan başlamak kolay olmayacak ancak biz bugünün gelmesini çok bekledik, bu yolda çok insan kaybettik.”
‘Çocuğunu hangi okula gönderecek, hangi hastanede tedavi görecek?’
Yıllar süren savaş ve siyasi çalkantıların akabinde Suriye, milyonlarca insanın geri dönebileceği bir altyapıya sahip mi?
Erdoğan, konutuna dönmek isteyen Suriyelilerin pek birçoklarının, gittikleri yerde ne ile karşılaşacaklarını bilmediğini söylüyor:
“Çocuğunu hangi okula verecek, hangi işte çalışacak, hangi hastanede tedavisine devam edecek? Bu üzere pek insani ve kolay sebepler, Suriyelilerin koşa koşa kendi ülkelerine dönmesine bir fren koyacak.”
“Bu yıkılmış kentleri tekrar inşa etmek tahminen de yüz milyar dolarlar gerektiriyor, bu kaynağı hangi ülke getirecek? Suriye’deki derin yoksulluk ve altyapıdaki çöküş, uzunca bir müddet devam edecek üzere görünüyor. Bunlar kısa vakitte kolay kolay giderilecek meseleler değil.”
Çorabatır ise bölgedeki güvenlik risklerinin hala devam ettiğini, bunun yanı sıra ekonomik faaliyetlerin de süratlice kaldığı yerden devam edemeyeceğini belirtiyor:
“Bölgede hala patlamamış bombalar ve mayınlar olabilir. Yıkılan kentlerdeki konutlarının ne halde olduğunu da evvelden öğrenmeleri gerekiyor.”
“Yıllardır işlenmemiş tarlarına bugün tohum atsalar, en az bir sene sonra eser alacaklar. Münasebetiyle ekonomik faaliyetlerin başlaması da vakit alabilir.”
“Üniversitelerde okuyan çocukları var, artık giderlerse eğitimleri ne olacak? Yeni idarenin henüz bir eğitim bakanı bile yok.”
‘Gidebilmek için maddi takviyeye gereksinimleri var’
Peki, pek birden fazla sigortasız ve çalışma müsaadesi olmadan, minimum fiyatın altında maaşlara çalışan fakir Suriyelilerin geri dönüş yolcuğu finansal olarak nasıl gerçekleşecek?
Uzmanlar, birden fazla Suriyelinin değil eşyalarını taşımak, kendisi ve ailesini bile bu seyahate çıkaracak maddi imkanı olmadığını söylüyor.
Erdoğan, “Gitmeleri de bir lojistik ve planlama meselesi” diyerek şöyle anlatıyor:
“Milyonlarca beşerden kelam ediyoruz. Konutlarından çıkmaları, Suriye’ye ulaşmaları ve yerleşmeleri; bütün bunlar çok küçümseniyor. Beşerler, Suriyelileri üfürünce gidecek bir kitle üzere görüyor güya.”
“Suriyeliler isteseler bile bu kadar kolay olmayacak. Buna da başka bir kaynak oluşturmak lazım. AB ve birtakım milletlerarası kurumlar devreye girebilir, ancak yeniden de bu işin çok kolay olmayacağını aklımızın bir tarafında tutmamız lazım.”
Çorabatır da “Çoğunun cebinde para yok. Ayrıyeten oraya gittikleri vakit neyle karşılaşacaklarını bilmiyorlar; kalacakları yer, meskenlerinin tamiri… Muhakkak bir dayanak gerekiyor. Yalnızca gidebilmek için bile maddi bir takviyeye muhtaçlıkları var” diyor.
‘Geçici muhafaza statüsü en az bir yıl daha devam etmeli’
Pek çok Suriyeli, alanda uzmanlaşmış araştırmacıları ve gazetecileri bile şaşırtacak ölçüde bir coşku ve kararlılıkla ülkelerine dönmek istediklerini söylüyor.
Uzmanlar, bilhassa son yıllarda Suriyelilere yönelik siyasetlerin sıkılaştırılması, giderek artan toplumsal reaksiyon ve ekonomik krizin bunda tesirli olduğunu düşünüyor.
Erdoğan, “Açıkçası beni de şaşırtan bu coşkunun değerli sebebi, Türkiye’de artık siyasetlerin katılaşması ve hayatlarının çok zorlaşması” diyor.
Çorabatır da geri dönüş için tüm gerekli şartlar şimdi oluşmamasına karşın, pek çok Suriyelinin telaşlı davranabileceğini kaydediyor:
“Birçoğunun buradaki koşuları çok berbat. Yıllardır hakarete ve nefret telaffuzuna maruz kaldılar, sokaklarda ataklara uğradılar, bu tıp tehdit ve kaygılarla yaşıyorlardı lakin ivedi etmemeleri lazım.”
Çorabatır, Suriyeliler için süreksiz muhafaza statüsünün “aceleyle” kaldırılmaması gerektiğini ve en az bir yıl daha devam etmesi gerektiğini düşünüyor.
6 Şubat sarsıntılarında yakınlarını kaybeden Suriyeli İbrahim ise en çok onların mezarlarını bir daha ziyaret edememekten korkuyor:
“Bu ülkenin sarsıntısında bile birlikte öldük. Artık abim ve tüm ailesinin mezarı Mersin’de.”
“Suriye’ye dönersek, yılda yalnızca 1-2 kez bile olsa, sarsıntıda kaybettiğimiz yakınlarımızın mezarını ziyaret edebilir miyiz?”