Suriye’de Heyet Tahrir eş- Şam (HTŞ) liderliğindeki muhalifler, Suriye hükümetine karşı son yılların en büyük saldırısını başlattı ve ülkede iç savaşın sona erdiği algısını da bitirdi.
Halep’in denetimini ele geçiren silahlı güçler, Suriye ordusunu da geri çekilmeye zorladı.
Yeniden alevlenen çatışmalar sırasında Rusya da 2016’dan bu yana Halep’e yönelik birinci hava saldırısını düzenledi.
İç savaşın başlamasından 14 yıl sonra tekrar alevlenen çatışmalar, bölgeyle ilgili dertleri da canlandırdı.
Suriye iç savaş sonrası, Beşar Esad idaresi, Kürtler ve İslamcı isyancılar ortasında fiilen üç modüle bölünmüş durumda.
Ülkede silahların bırakılmasının neden güç olduğunu beş başlıkta inceledik.
Yabancı ülkelerin çıkarları
Suriye, müttefiklerine yardım imgesi altında, kendi stratejik amaçlarına ulaşmaya çalışan rakip ülkelerinin bir satranç tahtası haline geldi.
Türkiye, Suudi Arabistan ve ABD’nin desteklediği farklı silahlı örgütler, Esad’a meydan okurken, Şam idaresi, İran ve Rusya’nın verdiği kritik takviyeyle ayakta kaldı.
Çatışma derinleşirken, IŞİD ve El Esas üzere aşırılıkçı cihatçı örgütler tabloya girdi ve global korkuları daha da büyüttü.
ABD’nin takviyesiyle kendi idarelerini kurmak isteyen Suriyeli Kürtler, denklemi daha da karmaşıklaştırdı.
Rusya ve İran, Esad’ın iktidarını elinde tutmasında değerli bir rol oynarken, Türkiye Suriye’nin kuzeyinde kendi hudutlarını korumak için buradaki isyancı kümelere dayanak verdi.
2020’de Rusya ve Türkiye’nin arabuluculuğuyla İdlib’de ateşkes sağlandı ve ortak devriyelerle bir güvenlik koridoru kuruldu. Lakin çatışmalar bir ölçüde de olsa sürdü. Ateşkes geniş çaplı çatışmaları önlerken, Suriye hükümeti buralarda tam denetim sağlayamadı.
Şimdi isyancılar, Şam idaresinin zayıflamasından ve değerli müttefiklerinin bölgedeki öteki savaşlarla dikkatinin dağılmasından faydalanıyor.
Melbourne Üniversitesi’nden siyaset bilimi uzmanı Dr. Simon Frankel Pratt, Esad idaresinin uzun yıllardır başarılı bir halde yürürttüğü dış dayanak siyasetinin değiştiğini söylüyor:
“Hizbullah’ın İsrail’in taarruzlarıyla büyük bir darbe alması ve Rus kaynaklarının Ukrayna’daki savaş nedeniyle azalması, Esad idaresi hakikaten tek başına bıraktı. Böylelikle HTŞ’nin sürpriz bir akın düzenleyip, tekrar toprak ele geçirmeye başlaması için gereken anı yarattı.”
Pratt “Savaşın yine başlaması, hiç tam olarak çözülemeyen Kuzey Suriye’deki iç istikrarsızlıklar ve Esad’ın bağımlı olduğu yabancı takviyenin erimesi ya da çökmesi kombinasyonunun bir sonucu” diye de ekliyor.
Ekonomik çöküş ve insani kriz
Yıllar süren savaş Suriye’de büyük bir yıkım yarattı, iktisadını çökertti, altyapısını tahrip etti ve milyonlarca kişiyi vahim şartlar altında bıraktı.
Bu durum da tahlili kolay olmayan bir insani kriz yarattı.
BM’ye nazaran Suriye’nin savaştan evvelki 22 milyonluk nüfusunun yarısından fazlası konutlarını terk etmek zorunda kaldı
Yaklaşık 6.8 milyon kişi ülke içinde yer değiştirdi, iki milyon kişi kamplara yerleşti, altı milyon kişi de Suriye’den kaçıp Lübnan, Ürdün ve Türkiye olmak üzere etraf ülkelere gitti.
World Visior Syria’dan Emmanuel Ish “Durum çok değişken ve bilinmeyen. Farklı bölgelerde, ülke içinde yerlerinden olan insan sayısını artıran çatışmalar devam ediyor” diyor.
Ish, hali hazırda çok kalabalık olan kampların üzerine son çatışmalarla daha fazla baskı bineceğini söylüyor.
Geçen yıl yapılan hesaplar, 15.3 milyon Suriyeli’nin insani yardıma gereksinim duyduğunu söylüyor.
Benzer biçimde 12 milyon kişi de besine ulaşım güvensizliğiyle karşı karşıya.
Türkiye merkezli 6 Şubat sarsıntıları de Suriye’deki şartları kötüleştirdi.
Sarsıntı Suriye’de yaklaşık 6 bin kişiyi öldürürken, 8.8 milyon kişiyi de etkiledi.
Petrol alanlarının ve değerli ticaret yollarının denetimi üzere ekonomik çıkarlar da tansiyonu besliyor ve insani krizle birleştiğinde, ülkede memnuniyetsizliğe ve iç çatışmalara neden oluyor.
Otoriter idare
Esad idaresinin iktidarda kalabilmek için şiddet ve baskıya yönelmesi ülke içindeki muhalifleri güçlendiren ve çatışmayı uzatan faktörlerden biri.
2021’de yayımlanan bir BM raporu, kimyasal hücumlar ve meskun mahallerin havadan bombalanması da dahil yaygın katliamları, sivillerin aç kalmasına yol açan kuşatmaları ve hükümetin insani yardımlara önemli kısıtlamaları belgeledi.
Avrupa Dış Alakalar Kurulu Orta Doğu ve Kuzey Afrika Programı Yöneticisi Julien Barnes-Dacey, otoriter idarenin karışıklıkları körüklediğini söylüyor ve “Bu savaşın altında otoriterlik yatıyor. Esad idaresi daima olarak ödün vermeyi ve iktidarı paylaşmayı reddetti” diyor.
BM, 2022 prestijiyle 306 bin 887 sivilin çatışmalarda öldüğünü, binlere kişinin de açlık, hastalık ve sıhhat hizmetlerine ulaşamamaktan hayatını kaybettiğini kestirim ediyor.
İngiltere merkezli niyet kuruluşu Kraliyet Birleşik Hizmetler Enstitüsü’nden Burcu Özçelik “Rejim uygun idareden çok hayatta kalma dürtüsüyle hareket ediyor” diyor.
Bölünmüş toplum
Orta Doğu uzmanı Barnes-Dacey, siyasi bölünmelere ek olarak, Suriye’nin “güçlü bir mezhepsel çatışma yaşamasına” da işaret ediyor.
Doğuda, Kürt nüfusun çoğunlukta olduğu bölgeler savaşın birinci yıllarından beri büyük ölçüde Suriye devletinin denetimi dışında kaldı.
IŞİD’ın ülkedeki kalıntıları geniş Suriye çöllerinde hala mevcut ve güvenlik tehdidi oluşturuyor.
Ülkenin kuzey batısında İdlib, savaşın en şiddetli periyodunda buraya sürülen militan kümelerin kalesi oldu. Bilhassa de Heyet Tahrir eş-Şam örgütü bölgenin fiili yöneticisi pozisyonunda bulunuyor.
Durum, isyancı kümeler ortasındaki çatışmalarla daha da karmaşıklaştı.
Türkiye’nin desteklediği birtakım kümeler, çoğunlukla YPG’lilerden oluşan Suriye Demokratik Güçleri (SDG) ile çatıştı.
Türkiye YPG’yi “terör örgütü” olarak kabul ediyor.
HTŞ’nin son saldırısına başlamasından kısa müddet sonra, Halep’i ele geçiren isyancı koalisyonunun bir modülü olan Türkiye takviyeli Özgür Suriye Ordusu, kentin etrafındaki köyleri ve kırsal alanları ele geçirdiğini sav etti.
Bu bölgeler, Esad idaresi tarafından değil SDG tarafından denetim ediliyordu.
Uluslararası diplomasi işe yaramadı
BM öncülüğündeki görüşmeler de dahil, müzakereler yoluyla barış getirme eforları, kıymetli paydaşların birbirinden farklı gündemleri nedeniyle büyük ölçüde başarısız oldu.
Uzmanlar, tarafların uzlaşmak yerine kendi stratejik maksatlarını gütmeleri nedeniyle sürdürülebilir tahlillere alan kalmadığını söylüyor.
Barnes-Dacey “Altta yatan dinamikler değişmedi. Esad idaresi iktidarı terk etmeyi ya da ödün vermeyi istemiyor. İsyancı örgütler ise Esad’ı devirmek ve ülkedeki yerlerini sağlama almak için savaşıyor” diyor.
Frankel-Pratt de “Bunun nasıl çözüleceği bilinmeyen olduğundan bölgedeki öbür ülkeler çok gergin” diye de ekliyor.
“Gergin ülkeler, muhafazakâr davranmaya eğilimlidir. Örneğin İran ve Körfez ülkeleri ortasında istikrarı korumak için süreksiz mutabakatlar ve büyük bir tırmanışın önlenmesi için ABD ve Avrupa’dan muhafazakâr dış siyaset atakları görebiliriz.”
Bazı uzmanlar ise Trump idaresi sırasında değişen ABD siyasetlerinin öngörülemezliğine dikkat çekiyor.
Örneğin Türkiye’nin, Trump vazifeye başlamadan evvel konumunu güçlendirmek ve ABD ile Rusya ile avantajlı bir biçimde müzakere masasına oturabilmek için son saldırıyı desteklediği belirtiliyor.