BBC, kimi İngiliz süpermarketlerinde satılan “İtalyan” domates salçalarında, Çin’de yetiştirilen ve Sincan bölgesinde Uygur köle çalışanların topladığı domateslerin kullanıldığını ortaya çıkarttı.
Bazılarında İngiliz süpermarket zinciri Tesco’nun eserindeki üzere “İtalyan Domates Salçası” üzere “İtalyan” sözü vardı. Bir öbür büyük süpermarket zinciri Asda’nın eserinde ise, tarifte “İtalya’da yetiştirilmiş domates püresi” tabiri yer alıyor. Waitrose süpermarket zincirinin eserinde de “İtalyan domates salçası” deniliyor.
BBC Dünya Servisi’nin yaptırdığı testlere nazaran, İngiltere ve Almanya’da birçok süpermarket zincirinin kendi markalarıyla sattığı eserlerde büyük ihtimalle Çin’de yetiştirilen domatesler kullanıldı.
Çin domateslerinin birden fazla Sincan bölgesinden geliyor. Buradaki domates tarımı Uygurlar ve başka Müslüman azınlıkların zorla çalıştırılmasıyla irtibatlandırılıyor. Birleşmiş Milletler, bu azınlıkları bir güvenlik riski olarak gören Çin’i azap ve istismarla suçluyor. Çin ise domates sanayisinde köle personel çalıştırıldığı suçlamasını reddediyor ve çalışanların haklarının maddelerle korunduğunu savunuyor. BM’nin raporunun ise “dezenformasyon ve yalanlara” dayalı olduğunu ileri sürüyorlar.
Ürünleri test edilen tüm süpermarket zincirleri de BBC’nin bulgularına karşı çıktı.
Çin, dünya domates gereksiniminin üçte birini üretiyor. Ülkenin kuzeydoğusundaki Sincan da domates yetiştirilmesi için kusursuz bir iklime sahip.
Sincan birebir vakitte, Çin’in 2017’de kitlesel tutuklama programına başladığı bir bölge. İnsan hakları kuruluşları bir milyondan fazla Uygur’un Çin’in “yeniden eğitim kampları” olarak tanımladığı yüzlerce hapishanede tutuklu kaldığını söylüyor.
BBC, son 16 yılda Sincan’daki domates tarlalarında zorla çalıştırılan ya da buna tanıklık eden 14 şahısla konuştu.
Ahmed (gerçek ismi değil) “Hapishane yetkilileri bize domateslerin ülke dışına ihraç edildiğini söyledi” diyor. Günlük 650 kiloyu bulabilen kotayı dolduramayan emekçilerin sopalarla elektrik şoku verilmekle tehdit edildiğini de ekliyor.
2015’te seyahat evraklarındaki usülsüzlük münasebet gösterilerek tutuklanan Uygur öğrenten Mamutjan da, kotayı dolduramadığı için dayak yediğini anlatıyor.
“Karanlık bir hücrede tavandan sarkan zincirler vardı. Beni oraya asıp ‘Niye verilen işi bitirmiyorsun’ dediler. Kalçama ve kaburgalarıma çok vurdular. Hala yara izleri duruyor.”
Bu sözleri teyit etmek güç. Lakin tutarlılar ve nezaret merkezlerindeki azap ve köle işçilikten bahseden 2022’deki BM raporundaki delilleri hatırlatıyorlar.
BBC, dünya genelindeki nakliye bilgilerini inceleyerek, Sincan’da yetiştirilen domateslerin nasıl Avrupa’ya gönderildiğini tespit etti. Evvel trenle Kazakistan, Azerbaycan ve Gürcistan’a sonra da buradan gemilerle İtalya’ya gönderiliyor.
Alıcı bilgilerinde bir şirketin ismi sık sık görülüyor. Bu şirket İtalya’daki büyük bir domates sürece şirketleri kümesinin bir kesimi Antonio Petti. Datalara nazaran Antonio Petti, Sincan Guannong ve bağlı şirketlerinden 2020-2023 ortasında 36 milyon kilo domates satın aldı.
Petti Kümesi, eserlerini kendi ismiyle satıyor fakat kendi markalarıyla eser satan Avrupa genelindeki süpermarketlerin de tedarikçisi.
Soruşturmamızda, İngiltere, Almanya ve ABD’de satılan 64 farklı domates salçası test edildi. Testlerde Çin ve İtalya’dan alınan örnekler kıyaslandı. Eserler ortasında en üst seviye İtalyan markaları ve süpermarketlerin kendi markalarıyla sattıkları da vardı ve birden fazla Petti tarafından üretilmişti.
Avustralya merkezli, dünyaca ünlü menşei tespit şirketlerinden Source Certain’a salçaların etiketlerindeki menşei argümanlarının gerçek olup olmadığını test etmesini istedik. Şirket, CEO’su Cameron Scadding’in her bir menşei ülkeye has olan “parmak izi” çalışmasıyla başladı. Domateslerin mahallî su ve kayalardan aldığı elementler tahlil edildi.
Scadding “İlk maksadımız, Çin’deki element profilinı ve bu profilin İtalya’da nasıl olabileceğini belirlemekti. Bu ikisinin birbirinden çok farklı olduklarını tespit ettik.” diyor.
Source Certain daha sonra bu iki ülke profilini, test edilmesini istediğimiz 64 farklı domates salçasıyla karşılaştırdı. Bunların büyük çoğunluğu salçanın İtalyan domateslerinden yapıldığını sav ediyor ya da bu türlü bir izlenim vermeye çalışıyordu. Birkaçında ise domateslerin menşeine dair bir açıklama yoktu.
Sonuçlar, ABD’de satılanları hepsi dahil olmak üzere, bu eserlerin bir birçoklarında hakikaten İtalyan domatesi bulunduğunu gösterdi. Bunlar ortasında Mutti ve Napolina üzere üst seviye markalar ile Sainbury’s ve Marks & Spencer üzere kimi Alman ve İngiliz süpermarketlerinin kendi markalı eserleri de vardı.
Ancak 17 eserde Çin’de yetiştirilmiş domatesler tespit edildi. Bunların 10’u da Petti tarafından üretilmişti.
Petti’nin ürettiği 10 domates salçası, testin yapıldığı Nisan-Ağustos 2024 periyodunda İngiltere’deki süpermarketlerde satılıyordu.
Bu eserler de test sırasında Alman süpermarket zincirlerinde satılıyordu.
Tüm süpermarket zincirleri, test sonuçları karşısında bu savları çok ciddiye aldıklarını, iç soruşturmalar yaptıklarını ve Çin domateslerine dair rastgele bir ispat bulamadıklarını söyledi. Birçok süpermaket zinciri de uzmanlarımızın kullandığı metodolojiye de karşı çıktı.
Tesco, tedariği askıya alırken Alman süpermarketler zinciri Rewe derhal eserlerini raflardan çekti. Morrisons, Edeka ve Rewe ayrıyeten kendi testlerini yaptıklarını, elde ettikleri sonuçların BBC’ninkiyle çeliştiğini ve eserlerinde Çin domatesine rastlansmadığnıı savundu.
Ancak bir büyük süpermarketler zinciri Çin domatesi kullanıldığını kabul etti. Alman süpermarket devi Lidl, İtalyan Giaguaro şirketi tarafından üretilen Baresa Tomatenmark salçasında, tedarik meseleleri nedeniyle “kısa bir süre” Çin domateslerinin kullanıldığını ve bu durumu araştırdıkların ısöyledi.
Giaguaro ise tüm tedarikçilerinin personel haklarına hürmet gösterdiğini ve şu anda Lidl eserlerinde Çin domatesinin kullanılmadığını vurguladı. BBC’nin araştırması, bu domateslerin Sincan’daki Cofo Tunhe şirketi tarafından tedarik edildiğini gösteriyor. Şirket, köle personel kullanılması nedeniyle geçen yıl ABD tarafından ambargo listesine alınmıştı.
2021’de İtalyan polisi Petti kümesinin fabrikalarına sahtecilik kuşkusuyla baskın yapmıştı. İtalyan basınında şirketin Çin ve diğer ülkelerden alınan domatesleri, İtalyan domatesi diye sattığı tezleri yer almıştı.
Ancak baskından bir yıl sonra, mahkeme dışında yapılan bir mutabakatla kapandı. Petti ise Çin domateslerini kullandığı argümanlarını reddetti.
Petti araştırmamızın bir modülü olarak, iş insanı rolü yapan bir BBC muhabiri şirkete büyük bir sipariş vermek istedi. Muhabirimiz, Petti Kümesi’nin bir modülü olan Italian Food’un Genel Müdürü Pasquale Petti tarafından şirketin Toskana’daki fabrikasını gezmeye davet edildi. Muhabirimiz, Petti’nin Çin domatesini kullanıp kullanmadığını sordu.
“Evet…Avrupa’da kimse Çin domatesini istemyior. Fakat sizin için sorun yoksa, en güzel fiyatı vermeye çalışacağız, hatta Çin domateslerini de kullanarak” karşılığını verdi.
Muhabirimizdeki bâtın kamera değerli bir ayrıntısı da tespit etti. Fabrikada dizilmiş 10 kadar domates salçası varili. Varillerin üzerindeki etikette “Sincan Guannong Domates Eserleri Şirketi Ltd. Üretim Tarihi 2023-08-20” yazıyordu.
Petti kümesi, soruşturmamıza cevap olarak Sincan Guannog’tan şirketin köle personellik nedeniyle ABD tarafından 2020’de ambargo listesine alınmasından bu yana mal almadıklarını belirtti. Fakat şirket, Bazhou Red Fruit isimli bir şirketten tertipli olarak domates salçası aldıklarını kabul etti.
Petti, bu şirketin “köle personel kullanmadığını” söyledi. Lakin soruşturmamız sonucu, Bazhou Red Fruit şirketinin telefon numarasının Sincan Guannong ile tıpkı olduğunu tespit ettik. Nakliye bilgilerinin tahlili ve öbür deliller da Bazhou’nun aslında bir paravan şirket olduğunu gösterdi.
Petti ayrıyeten “Gelecekte, Çin’den domates eserleri ithal etmeyeceğiz ve tedarikçilerimizin insan hakları ve personel haklarına uyduğundan emin olmak için müşahede sistemimizi geliştireceğiz” dedi.
ABD, Sincan’dan gelen tüm eserlerin yasaklanması için sıkı bir yasal düzenleme yaptı. Fakat Avrupa ve İngiltere, şirketlerin tedarik zincirlerinde köle personellik olmadığını tespit etmeyi, şirketlerin kendilerine bırakarak daha yumuşak bir hal benimsedi.
Sivil toplum kuruluşu Anti Slavery International’dan Chloe Cranston’a nazaran bu durum daha sıkı yasal düzenlemeler yapmayı taahhhüt eden AB’de değişmek üzere. Lakin Cranston, bu formda İngiltere’nin köle personellik kullanılan “ürünler çöplüğüne” dönüşmesi riskini artırdığı ikazında da bulundu.
Cranston “İngiltere’deki Çağdaş Kölelik Yasası, maalesef hiç hedefe uygun değil” dedi.
İngiltere İş ve ticaret Bakanlığı’ndan bir sözcü ise BBC’ye yaptığı açıklamada “İngiltere’deki hiçbir şirketin tedarik zincirinde köle personellik olmaması konusunda netiz. Daima değerlendirmeler yaparak ve memleketler arası alanda global çalışma standartlarının uygunlaştırılması için çalışarak, İngiltere’nin tedarik zincirlerindeki köle personellik ve etraf hasarıyla en güzel nasıl başa çıkabileceği konusundaki tavrımızı koruyoruz” dedi.
Gazeteci ve besin avukatı Dario Dongo ise, bulguların daha büyük bir sorunu, “gıdanın gerçek maliyetini” ortaya ifşa ettiğini söylüyor.
“Düşük bir fiyat gördüğümüzde kendimizi sorgulamalıyız. Bunun gerisinde ne var. Bu ürününn gerçek maliyeti ne? Bunun bedelini kim ödüyor?”