Kramatorsk işgalin birinci günleriyle büyük bir göçe tanıklık etmiş bir kent. Hala Rus topçu birliklerinin menzili içinde olmasına rağmen, cepheye yakın kentte beklenmedik biçimde bir nüfus artışı yaşıyor.
Rus ilerleyişine ve Ukrayna’nın doğudaki birçok yerleşimde sivilleri tahliye etmeye devam etmesine rağmen burada binlerce kişi meskenlerine dönmeyi seçiyor.
Savaşın üçüncü yılı biterken birçok Ukraynalı, ülkenin görece daha inançlı bölgelerine yerleşmenin daha güç olduğun fark etti.
BBC takımı, cepheye yakın kente geri dönen Kramatorsk sakinlerine bu dönüşün sebeplerini sordu.
Vita Brezhneva, Kramatorsk’taki konutuna dönüşünü her hatırladığında gözyaşlarına boğuluyor.
Nisan 2022’de işgalden birkaç ay sonra, buradaki birçok Ukraynalı üzere, güvenlik nedeniyle kentten kaçtı.
O ayrıldıktan birkaç gün sonra Kramatorsk tren istasyonunu vuran atakta
Ukrayna’da neredeyse hiçbir yer büsbütün inançta değil. Fakat cephe çizgisine yakın yerlerde risk daha yüksek.
Vita Brezhneva birinci ayların meçhullüğü sonrası, Ukrayna ordusunun kazanımlarının da tesiriyle Kramatorsk’a geri dönmeye karar verdi.
Tren garı saldırısından yalnızca altı ay sonra yeniden konutundaydı.
Kısmen görme engelli olan annesi, dükkanı ve dairesi onu orada bekliyordu.
Vita sonrasını gözyaşlarıyla anlatıyor:
“Köpeklerim dönüşümüzle her yeri koklamaya başladı. Nerede yemek yedikleri, uyudukları ve oynadıklarını hatırlıyor üzereydiler. Sonra güya ‘Evimdeyim’ der üzere uzandılar. Hayvanlar bile anlıyor”
Köpekleri gezdirmek için apartmana yakın bir noktada yürüyüş sırasında bir patlama sesi geliyor.
Burada yaşayanlar için bu tanıdık bir ses.
Patlama, cephe sınırının Vita’nın konutundan yalnızca 20 km uzakta olduğunun çarpıcı bir hatırlatıcısı.
2014’te ayrılıkçılarla çatışmaların başlaması sonrası Kramatorsk, Donetsk bölgesinde lojistik bir merkez haline geldi.
Üç yıl evvel işgalin başında Rusya’nın kente ilerleyişi durdurulsa da Kramatorsk sakinleri bugün bir sefer daha tıpkı tehlikeyi güçlü bir biçimde hissediyor.
Rus güçleri yavaş lakin istikrarlı bir halde ilerlerken, Kramatorsk sokaklarında yaklaşan çatışmaların gölgesi altında ömür devam ediyor.
Vita, öbür birçok kent sakini üzere, bir daha asla Kramatorsk’tan ayrılmak zorunda kalmamayı umuyor.
Şehri sırf Rus işgali bir tehdit haline gelirse terk edeceğini söylüyor. Sesleri yakından takip ediyor.
Vita’ya ilişkin köpek kuaförünün pembe duvar boyası, Kramatorsk’un bu mahallesindeki klasik gri binaların ortasında göze çarpıyor.
Kuaför renkleriyle dikkat cazip olduğu kadar tanınan de.
Salonun ağır günde birinci müşteri Yorkshire terrier cinsi Zhora oluyor.
Zhora’nın sahibi Irina, Lyman kentinden Kramatorsk’a taşındı. Çatışmalar ona ayrılmaktan öbür seçenek bırakmamıştı.
Vita, “Köpek de süreksiz olarak yerinden edildi” diyor.
4,4 milyon kişi geri döndü
İlk çatışmalar sonrası Kiev’e kaçan Vita, 12 yaşındaki kızı ve dört köpeğiyle tek yatak odalı bir dairede yaşıyordu.
Bir kuaför salonunda iş buldu, lakin bu kendi işini yapmakla birebir şey değildi:
“Devletten yardım aldık. Bana 50 dolar ve kızım için 75 dolar. Lakin tek yatak odalı bir dairenin kirası bile ayda 150 dolar.”
Vita, Kramatorsk’taki dairesinin de faturalarını ödemek ve engelli annesine para göndermek zorundaydı.
Kamyon sürücüsü olarak çalışan eşinin dayanağı olmasaydı başaramazdı.
Vita, “Kramatorsk’tan ayrıldım zira kızımı korumak istiyordum” diye anlatıyor.
Sonra Kramatorsk’a dönmeye başlayan müşterileri üzere o da geri döndü.
Uluslararası Göç Örgütü, bilhassa Donetsk bölgesinde yaşayanların sosyoekonomik zorluklar nedeniyle ayrıldıkları kentlere geri döndüğüne işaret ediyor.
Örgüte nazaran Ekim 2024 prestijiyle, işgal sonrası göç etmiş bireylerin 4,4 milyonu, cephe sınırı dahil, eski ikametlerine geri döndü.
Savaştan kaçarak ülkenin dört bir yanına dağılmış durumda hala yaklaşık 4 milyon kişi var.
Bazıları yeni topluluklarla kaynaştı ve yeni bir yuva kurdu. Kimileri ise terk ettikleri meskenlerine geri dönmeyi bekliyor.
Andriy Gorlov, işgalin birinci gününde Kramatorsk’tan ayrıldı.
2014’te ayrılıkçıların süreksiz olarak işgal ettiği kenti, Rus askerlerinin ele geçirmesinden korkuyordu.
Protestan bir din vazifelisiydi ve işgal öncesinde de Rusların tehlikeli bireyler listesinde bulunduğunu anlatıyor.
Rusya yanlısı milislerin yakalanması halinde kendisine makûs muamele göstermesinden korkuyordu. Karısını ve kızını tekrar benzeri bir tehlikeye maruz bırakmak istemedi.
Aile, Kiev yakınlarındaki bir kasaba olan Vişineve yerleşti. Fakat burada aradığı güvenliği bulamadılar.
Kiev’i maksat alan drone taarruzları ve buna karşılık veren hava savunma sistemleri onları düzgün uyutmuyordu.
Gorlov, “bütün gün kahve içiyorduk” diye anlatıyor.
‘En tehlikeli bölgelerden biri burası’
Ekim 2023’te Rus atakları sonrası Kiev’in elektrikiz kalmasıyla aile Kramatorsk’a geri dönmeye karar verdi.
Kramatorsk belediye başkanı BBC’ye işgal öncesi kentte 200 bin kişinin yaşadığını söyledi. 2022 baharında, cephe sınırındaki kentte 50 bin kişi vardı.
Ancak 2023 sonbaharı bir dönüm noktası oldu.
Gorlovlar üzere kentten ayrılan 30 bin kişi geri döndü.
BBC’ye konuşan Donetsk bölgesi valisi Vadim Filaşkin, geri dönmek isteyenleri caydırmaya çalıştığını anlatıyor.
“Burası Ukrayna’nın en tehlikeli bölgelerinden biri” diyor ve devam ediyor:
“Çatışmaların devam ettiği bölgelere yakın yerleşimler hala tahliye ediliyor. Özellike çocuklu aileler için ayrılmak kanunen zorunlu”
Andriy ile görüşmemizden yalnızca birkaç gün evvel, bir Rus bombardımanında meskeninin yakınındaki konut isabet aldı.
“Patlamaları duyduğumuzda ve daire sallanmaya başladığında, tüm aile banyoya sığındık” diye anlatıyor.
O endişe dolu gün neyse ki kimse ölmedi. İkisi çocuk on kişi yaralandı.
Andriy, “Arka planda sık sık daima top atışları ve silah sesleri duyuyoruz” diyor:
“Yine de burada kendimizi daha huzurlu hissediyoruz” diyerek Kramatorsk’ta kendisine gereksinim duyulduğunu düşündüğünü söylüyor.
Andriy’nin kilisesi, halkın toplanma yeri oldu.
İnsanlar ruhsal dayanak almanın yanında, insani yardım için de geliyor.
Ayrıca pazar okulu da buradaki çocuklar için hala mevcut olan birkaç aktiviteden biri.
Aidiyet duygusu
Yürüyüşümüz sırasında Vita’nın meskeninin yakınındaki bir kayısı ağacı dikkatimi çekiyor.
Bunları büyük büyükannesinin diktiğini anlatıyor:
“Annem ve babam burada doğmuş ve büyükbabam ve büyükannem hayatları boyunca burada yaşamışlar. Ben Kramatorsk’un yerlisiyim,” diyor sesine yansıyan besbelli bir gururla.
“Kramatorsk’u seviyorum” yazan bir tabelanın önünden geçiyoruz.
Bu çeşit tabelalarda iki söz ortasında bulunan kalp, tıpkı kentin birçok sakini üzere savaşta ziyan görmüş.
Vita bana kentine olan sevgisinden bahsediyor.
Üç yılı doldurmak üzere olan savaşta sokakları daha az canlı hale gelmiş olsa da hayat devam ediyor.
Bir kaçış planı olduğunu anlatan Vita, bir daha ayrılmak zorunda kalması durumunda yaşlı annesinin de onunla birlikte gitmesinde ısrarcı olacağını söylüyor.
Tekrar tekrar “Burayı terk etmek istemiyorum” diyor.
Aynı anda bir hava saldırısı ikazının sesi de havada asılı kalıyor.